Symfoons leeslijst door, voor en over blinden en slechtzienden

In de literatuurgeschiedenis was altijd een speciale rol weggelegd voor het blinde personage. Vaak hadden blinde personages een nauwer contact met andere werkelijkheden en zagen ze de toekomst, net doordat ze het heden niet konden zien. In het epische dichtwerk ‘De Odyssee’, vermoedelijk geschreven in 800 voor Christus door Homerus, speelt Tiresias bijvoorbeeld een sleutelrol. Hij was een blinde ziener die Odysseus advies gaf over zijn lange, moeizame reis naar huis. (Een leuk wist-je-datje: Tiresias is nu de naam van een schreefloos lettertype dat goed leesbaar is voor slechtzienden.)  

De legende gaat trouwens dat Homerus zelf blind was en daarom veel aandacht had voor het ritme van zijn teksten, wat verzen van uitzonderlijke kwaliteit opleverde. De zeventiende-eeuwse Engelse dichter John Milton was ook blind. Hij dicteerde zijn bekendste epos ‘Paradise lost’ aan zijn dochter en critici zijn ervan overtuigd dat die werkwijze heeft bijgedragen aan de poëtische kwaliteit van het werk.  

Doorheen de eeuwen verloren de blinde personages hun vlakke, symbolische rol en werden ze meer uitgediept en uitgewerkt als individuen met eigen emoties, dromen, gedachten. Ze werden niet langer herleid tot hun visuele beperking. Stilaan begonnen ook slechtziende personages hun opwachting te maken, waardoor een genuanceerder beeld kon ontstaan over het spectrum van visuele beperkingen. 

Met deze lijst hoopt Symfoon enerzijds net die uitgewerkte, ontwikkelde personages uit te lichten. Anderzijds bieden wij zo een platform aan auteurs met een visuele beperking, wier verhalen niet noodzakelijk over dat thema hoeven te gaan. Er zijn drie categorieën: fictie, non-fictie en prentenboeken. Heb je nog een aanvulling, vraag of opmerking? Stuur die gerust naar hanne@symfoon.be.  

De lijst in het kort:

Fictie
Guadalupe Nettel - De Gast
Maryse Condé - Tocht door de mangrove
José Saramago - De stad der blinden
Anthony Doerr - Als je het licht niet kunt zien
Tom De Cock - Lily (reeks)
Raymond Carver - Kathedraal
Vincent Bijlo - Het instituut
Jorge Luis Borges - De Aleph en andere verhalen
Alice Walker - De kleur paars

Non-Fictie
Geertje De Ceuleneer - Ontmoetingen in het donker
Annemiek Van Munster - Geleidehond Yoko
Henk Wolf - Een meerkoet in mijn oog

Prentenboeken
Geertje De Ceuleneer - Jij mag ook
Willemijn Kloosterman - Fantastische slurf
Stripreeks Avatar: Toph Beiphong
Aline Timmermans - Lientje Leeuw

De lijst in het lang:

Fictie 

1. Guadalupe Nettel – ‘De Gast’ 
De eerste roman op onze leeslijst staat er meteen op om twee heel goeie redenen: enerzijds is de Mexicaanse schrijfster Guadalupe Nettel slechtziend geboren, anderzijds geeft het hoofdpersonage Ana les op een blindeninstituut, waar ze helemaal wordt meegezogen in de wereld van blinden en slechtzienden. Toch is dit boek niet voor watjes: Ana heeft al haar hele leven een gast in haar lichaam, een ding dat een kwade rol speelt in haar leven en waar ze niet mee om kan gaan. 
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

2. Maryse Condé – Tocht door de mangrove 
De Guadeloupse schrijfster Maryse Condé verloor bijna haar volledige zicht door een hersentumor. Haar laatste boeken heeft ze aan haar echtgenoot gedicteerd, die ze voor haar uittikte. Ze heeft er een carrière als vooraanstaand academica op zitten, won de alternatieve Nobelprijs en is een waar boegbeeld in de Caribische literatuur. In ‘Tocht door de mangrove’ sterft een mysterieuze man in een klein dorp. Op zijn wake mijmeren de dorpsbewoners over hun herinneringen aan deze buitenstaander en stukje bij beetje vallen de versnipperde puzzelstukjes in elkaar.
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

3. José Saramago – De stad der blinden 
José Saramago geldt als een van de belangrijkste Portugese schrijvers en won in 1998 de Nobelprijs. Zijn bekendste werk ‘De stad der blinden’ begint met een man die voor een verkeerslicht staat te wachten en plots zijn zicht verliest. Hij gaat naar de oogarts, maar die vindt niks bijzonders. Meer en meer mensen worden slachtoffer van dit onverklaarbare fenomeen en de eerste groepen worden in quarantaine geplaatst. Het mag helaas niet baten, want behalve de vrouw van de oogarts verliest iedereen zijn zicht. Het dunne laagje beschaving over de samenleving smelt weg en algauw is het ieder voor zich in deze apocalyptische, donkere wereld.
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

4. Anthony Doerr – Als je het licht niet kunt zien
‘Als je het licht niet kunt zien’ van Anthony Doerr speelt zich af in de Tweede Wereldoorlog. We leren de Duitser Werner Pfennig kennen, die via allerlei omzwervingen in een klein Frans dorpje belandt waar de blinde Marie-Laure woont met haar vader. Het boek was de inspiratie voor de gelijknamige Netflix-reeks, waarin het hoofdpersonage gespeeld wordt door twee actrices die in het echte leven een visusbeperking hebben. De hoofdactrice Aria Mia Loberti nam zelfs haar geleidehond mee op de rode loper van de Golden Globes.
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

5. Tom De Cock – Lily (reeks) 
Deze futuristische Young Adult-reeks won de prijs voor beste jeugdboek. Buiten is het vijftig graden. De zeespiegel stijgt elke dag en er is om de haverklap een lockdown door een of ander nieuw virus – of erger: een vieze schimmel. Maar het zal Lily allemaal worst wezen. Ze is veertien, baadt in luxe, en is altijd druk druk druk als een van de bekendste influencers van haar tijd. Tot ze verliefd wordt en op een ontdekkingstocht vertrekt die haar bestaan op zijn kop zet. 

Het boek gaat niet over beperkingen, maar over tieners die niet per se in hokjes passen en daar ook geen verantwoording voor hoeven af te leggen. Zo draagt Lily een ooglapje omdat ze maar één oog heeft, maar die eigenschap heeft totaal geen belang. Haar avonturen en persoonlijkheid zijn wat telt, niet dat ooglapje.
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille.  

6. Raymond Carver – Kathedraal (kortverhaal)  
Raymond Carver is een meester in het genre van het kortverhaal. In ‘Kathedraal’ krijgt een getrouwd stel bezoek van een blinde man, een oude bekende van de vrouw. De man ziet de blinde liever gaan dan komen. Na een ongemakkelijk, met drank besproeid diner valt de vrouw in slaap. De man zit nu met de blinde opgescheept en ze kijken dan maar naar een televisieprogramma over kathedralen. De blinde vraagt de man om samen een kathedraal te tekenen, zodat hij zich een voorstelling kan maken. De man gaat zo op in het tekenen dat hij zijn ogen sluit en zich opeens echt blind voelt, met alle gevolgen van dien. 
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

7. Vincent Bijlo – Het instituut  
Vincent Bijlo is een Nederlandse cabaretier, radiopresentator en schrijver. Hij heeft een visuele beperking en in zijn semi-autobiografische debuutroman ‘Het instituut’ voert hij de dertienjarige Otto Iking ten tonele. Otto voelt zich overal een buitenstaander, zowel thuis als op het blindeninstituut. Hij droomt van een carrière als radiomaker en smeedt voortdurend ontsnappingsplannen. De Nederlandse pers was laaiend enthousiast over het boek en dan vooral over de gewaagde zwarte humor. 

In het vervolg ‘Achttienhoog’ heeft Otto de betuttelende en beschermde omgeving van 'Het instituut' verlaten en stort hij zich vol overgave in het turbulente Utrechtse studentenleven. Een wereld vol chaos en rumoer, die zowel in intellectueel als erotisch opzicht zinnenprikkelend blijkt te zijn.
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

8. Jorge Luis Borges – De Aleph en andere verhalen 
Hoewel Borges nooit de Nobelprijs won, mag de Argentijnse schrijver zich rekenen tot de groten in de wereldliteratuur. Hij schreef nooit een roman, maar wel honderden essays, gedichten en kortverhalen. In de verhalenbundel ‘De Aleph en andere verhalen’ legt Borges de basis van het magisch-realistische genre, dat later belangrijk wordt in het werk van bijvoorbeeld Gabriel García Márquez en Isabel Allende. In de bundel leren we onder andere een man kennen die nog nooit iets vergeten is (‘Funes de allesonthouder’) en belanden we in een samenleving waar elk aspect wordt bepaald door een loterij (‘De loterij van Babylonië’). Fantasie en werkelijkheid lopen voortdurend door elkaar. 

Borges werd geboren met een genetische aandoening waardoor hij langzaam maar zeker zijn zicht verloor. Hij stond erom bekend zijn aandoening te relativeren: “Mijn blindheid is niet dramatisch. Dramatisch zijn de gevallen van mensen die abrupt hun zicht verliezen: dat is een blikseminslag, een eclips; maar in mijn geval begon die langzame zonsondergang toen ik voor het eerst mijn ogen opende. Mijn zichtverlies heeft zich zonder drastische momenten uitgebreid sinds 1899 (Borges’ geboortejaar, red.), een trage zonsondergang die meer dan een halve eeuw heeft geduurd.”
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

9. Alice Walker – De kleur paars 
Op achtjarige leeftijd speelt Alice Walker een cowboy-spel met haar twee broers, die van hun vader speelgoedpistolen hebben gekregen. Zo onschuldig zijn die pistolen niet, want plots voelt Alice een enorme knal in haar rechteroog. De familie Walker woont op het platteland en er is geen dokter in de buurt, dus Alice wordt volledig blind aan haar rechteroog. In haar essay ‘Beauty: when the other dancer is the self’ beschrijft ze haar moeizame aanvaardingsproces. Ze vindt eindelijk schoonheid in haar blindheid doordat haar tweejarige dochtertje op een dag vraagt: ‘Mama, hoe kom jij aan die wereld in jouw oog?’  

In ‘De kleur paars’ (Pullitzer Prize) schrijft de jonge, Afro-Amerikaanse Celie brieven aan God over haar dagelijkse realiteit: haar ondermijnende echtgenoot, de uitzichtloze armoede en hoe erg ze haar zus mist, die ver weg woont. Maar zich verzetten doet ze niet. Tot ze Shug ontmoet, een verfijnde, vrijgevochten zangeres, die haar lot in eigen handen neemt. Langzaamaan herwint Celie een gevoel van eigenwaarde. Ze maakt zich los van haar verleden en besluit om terug te vechten. 
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in braille.
Binnenkort beschikbaar als luisterboek.

Non-Fictie 

10. Geertje De Ceuleneer – Ontmoetingen in het donker 
Kan je een succesvol, geslaagd leven leiden met een zintuig minder? Geertje De Ceuleneer en de mensen die ze in dit boek portretteert, antwoorden volmondig ‘ja!’. Geertje interviewde twaalf zwaar slechtziende tot blinde mensen, die zich tonen in hun zwakte en hun sterkte, want zoals ieder ander krijgen ze te maken met teleurstellingen en successen. 

Ze portretteert twaalf diverse mensen die elk hun eigen verhaal hebben. Zo zijn er een psychotherapeute en een advocaat die vertellen hoe ze hun beroep uitoefenen, deelt Mohamed zijn ervaringen met langeafstandslopen en doet Kenny in zijn vrije tijd aan fotografie. Ook de anderen zijn bijzondere, inspirerende mensen die met wat steun uit hun omgeving gewoon deelnemen aan het leven van elke dag.  
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

11. Annemiek Van Munster – Geleidehond Yoko 
'Geleidehond Yoko' is het derde boek van de slechtziende schrijfster Annemiek van Munster. Vanuit het standpunt van haar geleidehond beschrijft Annemiek in ‘Geleidehond Yoko’ op humoristische en liefdevolle wijze welke obstakels zij samen letterlijk, maar ook figuurlijk overwinnen. Eerder schreef zij '+23, Een revalidatieproces in beeld' en 'Expeditie Ribbelroute - Slechtziendheid in het dagelijks leven'.
Luisterpuntbibliotheek: 'Expeditie Ribbelroute' beschikbaar in braille. 

12. Henk Wolf – Een meerkoet in mijn oog 
De auteur Henk Wolf reed in 2015 in zijn klassieke Jeep door Friesland, toen een meerkoet zich door zijn voorruit boorde. De vogel raakte hem recht in zijn gezicht en Wolf werd zwaargewond naar het ziekenhuis gebracht en meteen geopereerd. Hij overleefde de klap, maar zijn rechteroog leek definitief verloren. Wie een meerkoet in zijn oog krijgt, heeft een bijzonder verhaal te vertellen. 

Op luchtige toon beschrijft Wolf het ongeluk, zijn vreemde hallucinaties, de onmogelijkheid om diepte te zien en het revalidatieproces. Fietsen en autorijden moest hij opnieuw leren, koffie inschenken werd een blijvend probleem. En net toen Wolf eraan gewend raakte dat hij voorgoed eenogig was, gebeurde er een medisch wonder. 
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

Prentenboeken 

13. Geertje De Ceuleneer – Jij mag ook
Naast boeken voor volwassenen schrijft Geertje De Ceuleneer ook kinderboeken. In ‘Jij mag ook’ is het vakantie en wandelt Irini elke dag van haar oma naar huis met haar witte stok. Op een middag hoort ze een stuiterend geluid en ziet ze een grote schim naderen. Angstig stapt ze snel door. De volgende dag is ze op haar hoede buiten. Plots voelt ze een klap tegen haar rug. Scott ziet wat er gebeurt en schrikt. Doet die lange jongen nu gemeen of… Soms is iets niet wat het lijkt. Een spannende en ontroerende vertelling over drie kinderen met een eigen achtergrond en verhaal. Kan iemand die zo anders is wel een vriend worden? 
Luisterpuntbibliotheek: Beschikbaar in luisterboek en in braille. 

14. Willemijn Kloosterman – Fantastische slurf 
Olifa weet het eigenlijk al: mama kan niet met haar ogen kijken. Daarom voelt mama-olifant met haar slurf. Door middel van korte verhaaltjes met levendige illustraties, kijk je mee in het leven van Olifa – een olifantje met een mama die niet met haar ogen kan kijken. Achter in het boek staan vragen, die je helpen om samen het gesprek aan te gaan over blindzijn.
Binnenkort beschikbaar in de Luisterpuntbibliotheek en nu al te koop op de website van de uitgeverij als luisterboek en in braille.  

15. Stripreeks Avatar: Toph Beifong
In de stripreeks ‘Avatar: de legende van Aang’ bestaat de wereld uit vier naties, ingedeeld volgens de elementen. Zo wonen de vuurstuurders in de vuurnatie, de aardestuurders in de aardenatie, enzovoort. Aang is de laatste nog levende luchtstuurder en ook de avatar, de enige die alle vier de elementen kan leren beheersen. Dan ontmoet hij de tegendraadse Toph Beifong, een blind meisje dat door haar ouders angstvallig wordt afgeschermd van de buitenwereld. Ze geloven niet dat hun arme, blinde dochter voor zichzelf kan zorgen. Maar stiekem is Toph de meest onbevreesde, bekwame aardestuurder ter wereld. Ze loopt weg van huis om Aang te leren aardesturen, waarbij ze hem zelfs blinddoekt zodat hij de aarde moet voelen in plaats van haar te zien.  

Op basis van de serie werden verschillende strips gemaakt. Toph speelt een sleutelrol in de meeste nummers, maar ze kreeg ook een spin-off helemaal voor haar alleen: ‘Toph Beifongs School voor Metaalstuurders’. Want zeiden we al dat Toph ook de eerste stuurder óóit is die metaal naar haar hand heeft kunnen zetten? Over stoer gesproken.
Niet beschikbaar in de Luisterpuntbibliotheek. 

16. Aline Timmermans – Lientje Leeuw  
De Nederlandse Aline Timmermans verloor bijna al haar zicht door de erfelijke ziekte retinitis pigmentosa. Tijdens een moeizaam aanvaardingsproces riep ze Lientje Leeuw in het leven, een slechtziend leeuwtje, om uit te leggen aan haar kinderen wat slechtziendheid betekent. Ze plaatste impulsief het manuscript online en het werd opgepikt door een uitgeverij. Nu leest ze haar prentenboeken voor in scholen. Laatst was er een jongetje met oogproblemen dat ‘Lientje Leeuw’ vanbuiten kende en de hele tijd zat te glunderen, omdat zijn klasgenootjes hem nu ook beter zouden begrijpen. In de reeks ‘Lientje Leeuw’ zijn er twee prentenboeken: ‘Lientje Leeuw naar de ogendokter’ en ‘Lientje Leeuw leert lopen met de stok’. 
Binnenkort beschikbaar in de Luisterpuntbibliotheek. 

Bronnen:  

• Leonard Adriaen, 2018, ‘Blindheid door de ogen van de samenleving. Een studie naar de representatie van blindheid in Griekse mythologie en samenleving.’ 
• Peter C. Herman, 2009, ‘Composing Paradise Lost: blindness and the feminine.’ 
• Jorge Luis Borgés, 1980, ‘La ceguera’ (toespraak, vert. Hanne Craye).  
• Oogfonds. Het verhaal van Aline. Website.