Een interview met Bart Van Peer, bezieler van 'Radio Bart' in het KMSKA

Op een druilerige vrijdagnamiddag in oktober stap ik het vernieuwde Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen binnen. In 2022 opende het museum opnieuw zijn deuren na maar liefst elf jaar verbouwen. Op de vierde verdieping heb ik afgesproken met Bart Van Peer. Bart zit al sinds deze middag in een mobiele studio waar in sierlijke, lichtgevende letters de woorden ‘Radio Bart’ boven prijken. Ondanks wat de naam doet vermoeden, is deze studio geen radiostation. Naast Bart is een lege plek op de sofa, waar je als bezoeker mag plaatsnemen en proberen het kunstwerk aan de muur zo goed mogelijk te beschrijven. Bart is namelijk zelf blind en bovendien een bezielde kunstliefhebber.  

Vandaag staat de studio voor een groot werk van Roger Raveel, ‘De Wandeling’ (1964). Op het moment dat ik de studio nader, wordt Bart omringd door vier vrouwen die helemaal opgaan in het schilderij en enthousiast zo veel mogelijk details beschrijven. “Zonder Radio Bart was ik hier gewoon voorbijgelopen,” vertelt een van hen. “Ik heb nu veel meer aandacht besteed aan het schilderij en er veel harder over nagedacht.” Uit onderzoek blijkt dat mensen gemiddeld maar enkele seconden voor een kunstwerk blijven staan. Het motto van Radio Bart is dan ook ‘anders kijken en meer zien’.  

Geprikkeld door het enthousiasme van de vier vrouwen, neem ik ook plaats naast Bart om te proberen het schilderij in woorden uit te drukken. Ik zie een man die met zijn rug naar ons toe staat. Ik zie een beekje dat door een geel korenveld stroomt. Rechtsonder springt een kat in een rode put. Het hoofd van de man bestaat uit gekleurde vierkantjes. En voor ik het weet, vertel ik Bart over een zinderend hete vakantie in de Dordogne achttien jaar geleden. De warme stem van Bart en zijn gerichte vragen doen je duidelijk niet alleen nadenken over het schilderij voor je neus. 

Roger Raveel - De Wandeling (1964)
© Raveel-MDM / SABAM Brussel, 2023, Roger Raveel, De wandeling, inv.nr. 3159, foto: Hugo Maertens, Collectie KMSKA - Vlaamse Gemeenschap

Vandaag heb je een tiental gesprekken gevoerd over dit werk. Vertellen alle bezoekers hetzelfde of zijn er verschillen?
Bart: Meestal zijn er wel een paar objectieve feiten die iedereen vermeldt. Zo heeft iedereen vandaag iets gezegd over de kat en het beekje. De interpretatie is wel telkens anders. Iemand dacht dat de man aan het plassen was in het beekje, terwijl de volgende dat er totaal niet in zag. Sommigen dachten aan zomer en leven, terwijl jij net zei dat die lege vorm in het midden net een sarcofaag leek. De dames van daarnet hadden dan weer het gevoel dat de kat op zoek was naar een plekje om vredig te sterven. 

Ik zat bijvoorbeeld eens voor een werk van Anne-Mie Van Kerckhoven, ‘Integral is extended’. Daarop leunt een halfnaakte vrouw naar achteren, haar top is tot boven haar borsten opgetrokken en haar hand ligt op haar buik. Iedereen vertelt me welke kleur die top heeft, maar niemand interpreteert de vrouw op dezelfde manier. Sommigen dachten dat ze aan het rusten was na een lange dag, anderen dat ze lag na te genieten van een vrijpartij. En nog andere bezoekers interpreteerden het als zelfbevrediging. Elk gesprek is dus wel anders.  

En welke woorden of uitdrukkingen gebruiken mensen vaak?
Bart: Een woord dat vaak terugkomt is ‘verrijking’. Bezoekers zeggen dat het werk hen veel langer zal bijblijven door ons gesprek en dat ik hen de ogen heb geopend. Om over het werk te praten, hoor ik vaak het woord ‘interessant’. Ook voelen bezoekers soms schroom over woorden als ‘zien’ of ‘kijken’, maar die woorden horen bij het natuurlijke taalgebruik en hanteer ik zelf ook elke dag.  

Welke vragen stel je het liefst aan de bezoekers?
Bart: Ik ga niet echt een vast lijstje af, maar wat ik graag vraag aan mensen is om zichzelf in het schilderij te plaatsen. Waar zou je het liefste staan in dit werk? Wat opvalt is dat mensen vaak een positie als toeschouwer innemen en niet graag midden in de actie staan. Een goed voorbeeld daarvan is ‘Zoals de ouden zongen, piepen de jongen’ van Jacob Jordaens. Op dat schilderij zit een drukke familie muziek te maken rond een tafel. De bezoekers plaatsen zichzelf steevast aan de rand van het tafereel.  

Zoals ik er daarnet voor koos om in het verre korenveld te liggen, in plaats van naast de mijmerende man te staan?
Bart: Precies. Wat ook leuk is bij een groot werk, is om samen met de bezoeker te wandelen van de ene rand naar de andere. Zo krijg ik een concreter beeld van de grootte en voelt de bezoeker zich meer betrokken. En nog een vraag die ik graag stel, is of het werk soms persoonlijke associaties oproept.  

Zijn er zo van die persoonlijke anekdotes die je zijn bijgebleven?
Bart: Zeker. Zo zat ik eens voor het schilderij ‘De Oestereetster’ van James Ensor. Daarop staat een vrouw afgebeeld die op haar eentje oesters eet, terwijl de tafel gedekt is voor twee. Heeft ze dat extra wijnglas op tafel gezet uit gewoonte? Of heeft haar tafelgenoot haar laten stikken? Die dag kwam een vrouw naast me zitten die zei dat ze zich even eenzaam voelde als de oestereetster. Het was net de sterfdag van haar echtgenoot. 

Een andere keer, toen ik voor een werk van Rik Wouters zat, kwam een man, Jasper, naast me zitten die me een gedicht voorlas. Hij had me een tijdje zitten observeren en daar ter plekke een gedicht voor me geschreven. Zijn compagnon maakte foto’s van ons en nadien stuurde Jasper me het gedicht en de foto’s op. Die hangen nu ingelijst in mijn kantoor en zijn het mooiste compliment dat ik ooit gekregen heb. (Het gedicht kan je lezen onder het interview, red.)

Stellen bezoekers op hun beurt ook vragen aan jou of praten ze meestal zelf?
Bart: De meesten stellen ook zelf vragen. Dat zijn dan veelal voorzichtige vragen over mijn zicht, maar daar ben ik aan gewoon. Mijn ouders hebben me het mooiste cadeau gegeven door me naar het gewoon onderwijs te laten gaan, omdat ik als kind nog relatief goed kon zien. Daardoor leerde ik hoe ik me kon integreren in de maatschappij en het hoort er nu eenmaal bij om vragen te beantwoorden. Ik vind dat niet vervelend. 

Heb je al eens een gesprek gevoerd waarvan je dacht: hier heb ik nu niks aan gehad?
Bart: Het is onmogelijk om met iedereen een klik te voelen. Het is zeldzaam, maar als ik voel dat het gesprek nergens heengaat of dat de bezoeker niet veel interesse toont, dan moet je ook durven afronden. 

Wat is jouw eigen lievelingswerk in het KMSKA?
Bart: Dat heb ik ook eens verteld in een reportage van Iedereen Beroemd. Dat is ‘De Parijse Sfinx’ van Alfred Stevens. Ik heb dat werk nooit zelf gezien, maar in de testfase van Radio Bart heeft een stagiaire het aan me beschreven. Ik was er direct aan verknocht. De vrouw op het schilderij heeft roodbruin haar en dat katapulteerde me terug naar mijn kindertijd. Er zat een meisje in mijn klas, Liesbet, dat net zo’n haar had. Ik was zo jaloers op die haarkleur dat ik met een stift mijn eigen haar probeerde te kleuren, waarop de juf natuurlijk mijn stift afpakte. De naam van die stagiair ben ik inmiddels lang vergeten, maar haar beschrijving is me altijd bijgebleven. Het schilderij is zo bijzonder voor me dat ik het op mijn naamkaartje van het KMSKA heb laten drukken.  

Ik heb gemerkt dat je een uitstekend geheugen hebt: je manoeuvreert moeiteloos tussen verschillende data en jaartallen en toen we daarnet even over new wave-muziek praatten, kende je alle albumtitels vanbuiten.
Bart: Dat klopt, ik heb een heel goed geheugen. Voor visuele prikkels put ik volledig uit mijn herinneringen, dus als die stagiair de haarkleur beschrijft, zie ik ook echt weer het haar van Liesbet voor me. Ik heb mijn geheugen ook expres getraind, omdat het handig is om spullen op dezelfde plek terug te zetten en ze zo makkelijker terug te vinden. Vandaag is het bijvoorbeeld vrijdag 20 oktober, in 1995 viel 20 oktober ook op een vrijdag en volgde ik ‘s avonds een cursus Literaire Creatie.  

Wat wil je nog in de toekomst voor Radio Bart?
Bart: Nu staat de studio er op woensdag en vrijdag, maar ik zou het graag ook eens in het weekend doen. Dan zijn er misschien meer bezoekers. Verder wil ik gewoon blijven voortdoen zoals we bezig zijn, mensen blijven ontmoeten en boeiende gesprekken blijven voeren. 

Als je mag dromen, hoe zou jouw perfecte museum er dan uitzien?
Bart: Ik kan natuurlijk niet geloven in sprookjes, maar een museum waarin je letterlijk in de werken kan stappen, is mijn ultieme droom. Ik zou in een kunstwerk willen stappen, aan alles voelen wat in de kamer staat en gesprekken voeren met de mensen die staan afgebeeld. Dan zou ik kunnen vragen aan de man in het schilderij van Raveel of hij nu echt in de beek aan het plassen is of niet. 

En wat zou je vragen aan het roodharige meisje in ‘De Parijse Sfinx’?
Bart: Ik zou haar omhelzen en haar niet meer loslaten. 

Terwijl Bart bij de heropening van het KMSKA al aan de slag ging met Radio Bart, werkt het museum aan de verduurzaming van het project. Ondertussen kwamen Youssri Mejdoubi, Ditmar Goes, Lesley De Ceulaer bij het Radio Bart-team als nieuwe blinde of slechtziende hosts. Wil je zelf ook eens gaan babbelen met Bart of met een van zijn drie collega’s? Dat kan! Radio Bart staat elke woensdag en vrijdag ergens in het museum tussen 11h-16h. Gegarandeerd zul je het werk dat je beschrijft niet meer vergeten.

Het gedicht van Jasper:

In het wild

Ik snap het niet meer
Ik snap het niet meer
Ik snap het niet meer

Een nooduitgangbordje leidt me naar de hoek
Een stoel voor personeel staat eronder
Zonder bordje
Is dat nou kunst?

Bij die hoek staat Radio Bart
Er zit werkelijk een blinde man in een
Museum voor beeldende kunsten
Geen bordje

Is dat nou kunst?
Ja, is mijn antwoord
Tuurlijk
Is mijn antwoord

Alles wat er hangt is even een stukje minder kunst geworden
Op een manier hoe wilde dieren in de dierentuin
een klein beetje minder wild zijn
IK ZOEK WIL